Sześć książek o wielkim kryzysie, które powinien znać każdy wolnościowiec

Autor: Jan Jakub Tyszkiewicz
Źródło grafiki: en.wikipedia.org

Ekonomia to dla każdego wolnościowca jedna z najważniejszych dziedzin, którą powinien przynajmniej powierzchownie znać. Oczywiście nie każdy może być specjalistą od wszystkiego, ale tak samo jak zna się alfabet i tabliczkę mnożenia powinno się znać podstawy ekonomii. Jeśli już zacznie się zgłębiać te podstawy nie powinno się zatrzymywać jedynie na teorii – przy odpieraniu argumentów różnych ludzi chcących kontrolować warto mieć wiedzę o praktycznym wymiarze ekonomii, czyli gospodarce, a szczególnie jej historii. Nic tak nie wzmacnia argumentacji jak przytoczenie konkretnego historycznego przykładu.

Zarówno dziś jak i kiedyś jednym z głównych argumentów przeciw wolnemu rynkowi i kapitalizmowi w ogóle był fakt pojawiania się kryzysów gospodarczych. Jednakże gdy zgłębi się przyczyny i przebieg kryzysów jasnym staje się, że geneza problemów nie znajduje się po stronie rynku, lecz państwa, chcącego go kontrolować. Nie ma lepiej uświadamiającego tę prawdę przykładu niż ojciec chrzestny wszystkich długich i bolesnych załamań gospodarczych – jest nim wielki kryzys z 1929 roku. Poniżej znajdziecie listę sześciu książek, które ułatwią zrozumienie tego bliźniaczo podobnego do dzisiejszych kryzysów zjawiska oraz dostarczą licznych argumentów w przyszłych dyskusjach.

1. Wielki kryzys w Ameryce, Murray N. Rothbard

Na pierwszym miejscu listy znajduje jedna z najważniejszych książek, które każdy wolnościowiec powinien przeczytać. Wielki kryzys w Ameryce Murraya N. Rothbarda to solidna analiza przyczyn załamania gospodarczego poparta dużą ilością danych i przekonującą, logiczną argumentacją. Książka ta omawia nie tylko samą genezę wielkiego kryzysu kryjącą się w powojennym inflacyjnym boomie, lecz podejmuje temat regulacji gospodarczych okresu prezydentury Herberta Hoovera. Przedstawione tam argumenty jasno pokazują nieskuteczność działań podejmowanych w gospodarce przez państwo oraz ich wpływ na przedłużanie się kryzysu, analizując go dokładnie rok po roku. Co więcej publikacja Rothbarda jest tak skonstruowana, że nawet osoba niezaznajomiona z Austriacką Szkołą Ekonomii i jej krytyką, cyklami koniunkturalnymi, czy różnymi terminami ekonomicznymi nie będzie miała problemu ze znalezieniem wyjaśnień i informacji na ten temat, ponieważ zawarte są one w pierwszej części książki. I choć Rothbard kończy swą analizę na prezydenturze Hoovera, nie zajmując się jego następcą, Franklinem Rooseveltem, to i tak publikacja ta jest godna polecenia, ponieważ podejmuje wszystkie najważniejsze tematy związane z wielkim kryzysem. O Murrayu Rothbardzie można mieć różne opinie, lecz nie da się zaprzeczyć, że jego publikacje dotyczące historii gospodarczej są praktycznie niezawodne. Dodatkowo książka dostępna jest w formacie PDF na stronie polskiego Instytutu Misesa (mises.pl) zupełnie za darmo. Nie pozostaje mi więc nic więcej jak polecić poczytać Rothbarda!

2. Wielkie mity wielkiego kryzysu, Lawrence W. Reed

  Wielkie mity wielkiego kryzysu to pozycja lżejsza i o wiele krótsza od książki Rothbarda. Mimo to (a może właśnie z tego względu) jest jak najbardziej godna polecenia. Autor w sposób krótki, przystępny i rzeczowy wyjaśnia wszystkie najważniejsze mity związane z wielkim kryzysem, które powtarzane są bezwiednie w szkołach oraz przez większość historyków. Dzieląc swoją książkę na cztery główne części, z których każda odpowiada konkretnej fazie kryzysu, Reed uporządkował chronologicznie mity dotyczące załamania gospodarczego tłumacząc skąd wzięły się w obiegu opinii publicznej, na czym polegają oraz dlaczego są nieprawdziwe. Pozycję tę na pewno warto znać gdy potrzebny jest konkretny, prosto wyłożony kontrargument na propozycje odgórnego regulowania gospodarki w warunkach kryzysu. Tym bardziej, że, w przeciwieństwie do pierwszej pozycji naszej listy, prawie połowa książki jest poświęcona czasom Franklina Delano Roosevelta i jego Nowego Ładu, który jest odpowiedzialny za spopularyzowanie fałszywego wizerunku „szlachetnego interwencjonizmu”. Cała książka, wydana w Polsce przez wydawnictwo PROHIBITA, przy wsparciu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE, nie ma nawet 70 stron, a przystępna forma sprawia, że łatwo się ją czyta. Zdecydowanie warto zdobyć tę publikację, tym bardziej, że nie jest ona żadnym białym krukiem i jest stosunkowo łatwa do zdobycia.

3. The Roosevelt Myth, John T. Flynn

Skoro już zahaczyliśmy o Roosevelta, to nie da się nie wspomnieć wydanej dość dawno, bo w 1949 roku, książce dotyczącej tego prezydenta. Choć sama publikacja nie dotyczy stricte samego kryzysu, to daje jednak wgląd w prezydenturę jednej z najbardziej zmitologizowanych głów państwa na świecie. Książka Flynna, dziennikarza będącego z wykształcenia prawnikiem oraz znanego przeciwnika Franklina Roosevelta, stanowi skuteczną odtrutkę na wypełnione zachwytami, niemalże hagiograficzne biografie, których pełno nawet na polskim rynku (nie mówiąc już o amerykańskim). Publikacja ta pokazuje jak bardzo rzekomy mesjasz amerykańskiej gospodarki nie miał pojęcia nie tylko o systemie bankowym, lecz i o całej ekonomii. Umożliwia także ogarnięcie otoczenia prezydenta, personalnych rozgrywek, przedwyborczych obietnic i politycznego tła reform, które przyczyniły się do wprowadzenia w życie programu Nowego Ładu i w efekcie przedłużenia kryzysu. Flynn ujął w swej książce także okres wojny, na który także warto rzucić okiem, choć bezpośrednio kryzysu nie dotyczy. Jedyną znaczną wadą jest momentami nieco zbyt pro-hooverowska narracja. Póki co niestety nie spotkałem się z polskim wydaniem, czy tłumaczeniem tej pozycji, co jest jej niewątpliwym minusem (dodam od razu, że kolejne pozycje na tej liście są także po angielsku). Z drugiej strony książkę można dostać bez problemu Internecie w formacie PDF, więc jeśli znasz angielski, to koniecznie rzuć okiem!

4. Economics and the Public Welfare, Financial and Economic History of the United States 1914-1946, Benjamin M. Anderson

  O ile w książce Flynna można znaleźć pro-hooverowskie sentymenty, to w tej publikacji nie ma dla nich miejsca. To właśnie od Benjamina Andersona Rothbard pożyczył stwierdzenie, że to Herbert Hoover jest pierwszym twórcą Nowego Ładu, ponieważ tak naprawdę to on zaczął program interwencji w gospodarkę. Anderson, doktor ekonomii, filozofii i socjologii, ekonomista Chase National Bank, w swojej książce łączy znajomość historii, teorii ekonomii (na temat której wydał kilka publikacji) oraz praktyczną wiedzę. To jakże rzadkie połączenie stanowi o jej jakości. Fakt, że okres, który obejmuje jest dość długi (lata 1914 do 1946), umożliwia dodatkowo spojrzenie na problem kryzysu z szerszej perspektywy – od Wielkiej Wojny poprzez inflacyjny boom, aż po koniec Nowego Ładu Roosevelta i gospodarczą politykę wojenną z czasów wojny światowej. Autor nie odcina się także w swej narracji od polityki międzynarodowej, nie traktując tematu z perspektywy izolacjonistycznej, czy nacjonalistycznej, co wbrew pozorom jest u Amerykanów dość popularne. Jednocześnie widać jego liberalne podejście oraz fascynacje m.in. dziełami austriaków takich jak Friedriech von Wieser, czy Euguen von Bohm-Bawerk, a także niechęć wobec teorii Johna M. Keynesa, jedną z których nawet obalił. Po połączeniu tych wszystkich czynników otrzymujemy pozycję, którą powinno się znać i posiadać, napisaną przez autora przenikliwego, doświadczonego i dobrze wykształconego. Jak napisał w jej przedmowie Henry Hazlitt, autor m.in. Ekonomii w jednej lekcji: „Niewiele książek o historii gospodarczej przeplata teorię oraz interpretację z zapisem faktów w sposób tak kompletny i udany. Strony tej publikacji są niczym wysokiej jakości tkanina, której nićmi są wydarzenia i teoretyczna interpretacja – ta pierwsza podtrzymująca drugą, a druga wyjaśniająca pierwszą”. Książkę w języku angielskim można zerowym kosztem zdobyć w Internecie w formacie PDF.

5. Depression, War and Cold War, Robert Higgs

Książka ta, napisana przez amerykańskiego historyka związanego z Mises Institute, mówi nie tylko o samym wielkim kryzysie, lecz także jego szerszym kontekście i związku z późniejszymi wydarzeniami. Dla osoby poszukującej informacji na temat samego kryzysu z pewnością najbardziej wartościowy będzie pierwszy rozdział dotyczący tzw. niepewności reżimu stawiający pytanie: dlaczego kryzys trwał tak długo? Bardzo przydatne informacje są także zawarte w kolejnych rozdziałach dotyczących rzekomego „wojennego dobrobytu” oraz powojennego wyjścia z gospodarczej zapaści. W tych rozdziałach właśnie można znaleźć jasne odpowiedzi m.in. na pytanie: dlaczego po drugiej wojnie światowej gospodarka USA nie musiała borykać się z problemami, które miała tuż przed wojną i jaki związek miało to z „planami ratunkowymi” jakimi był Nowy Ład Roosevelta, czy wcześniejsze interwencje Hoovera. Pozycja jest nad wyraz ciekawa, ponieważ w sposób rzetelny i zgrabny wiąże ze sobą działania państwa oraz reakcje gospodarcze nie ignorując żadnego z powyższych. I choć wielkiemu kryzysowi poświęcona jest jedynie część tej książki, to na pewno warto do niej zajrzeć by wyrobić sobie opinię na temat tzw. niepewności reżimu i związków załamania gospodarczego lat 30. oraz wojny światowej, w którą USA później się zaangażowało. Książka w języku angielskim i formacie DjVu dostępna jest w Internecie, natomiast pierwszy jej rozdział jako esej zatytułowany „Regime Uncertainity” w formacie PDF.

6. In Restraint of Trade, The Business Campaign Against Competition, 1918-1938, Butler Shaffer

Głównymi aktorami wielkiego kryzysu byli rzecz jasna Rezerwa Federalna oraz rząd federalny narzucający regulacje i implementujący pomysły Nowego Ładu. Powszechna opinia na ławie oskarżonych sadza jednak duże korporacje i firmy, które miały rzekomo bez żadnej kontroli dręczyć swych pracowników oraz klientów oraz w efekcie tego „wyzysku” doprowadzić do załamania gospodarczego. Prawda jest inna, lecz wielkie korporacje nie są bez winy. Książka Shaffera jest poświęcona właśnie tematyce tych podmiotów gospodarczych, które wykorzystywały swe wpływy i rozmiar w sposób nieuczciwy, lecz nie tak jak wyobraża sobie to główny nurt. W tej pozycji możemy poznać historię tego jak zasiedziałe na rynku molochy wykorzystywały swe przewagi by wraz z państwem zwalczać konkurencję już od końca Wielkiej Wojny zarówno w sposób zgodny z prawem jak i poprzez zwykłą korupcję. Nie trzeba chyba specjalnie podkreślać, że krzyki o „uregulowanie” anarchicznego rynku z ich strony jedynie nasilały się wraz z wybuchem kryzysu, by ostatecznie zakończyć odgórną i przedłużającą kryzys regulacją – okrutnie skorumpowanym programami Nowego Ładu. In Restraint of Trade… to zapis planów, propozycji i działań dużych firm oraz korporacji, tworzących własne organizacje i „kodeksy etyki” mające zwalczyć uczciwą konkurencję pod pretekstem ochrony dobra wspólnego. Wszystko oczywiście w pełnej symbiozie z państwem. Rzadko kiedy zdarza się, że jedna książka zwalcza naraz dwa mity: mit złego wolnego rynku oraz mit tego, że każdy kapitalista jest niczym protagonista z powieści Ayn Rand. Czytając Shaffera i jego bogatą w informacje argumentację dotyczącą różnych gałęziach gospodarki, od tekstyliów po przemysł stalowy, można się przekonać, że wielu właścicieli wielkich firm przypominało wręcz randowskich złoczyńców, niewyobrażających sobie życia bez rządowej interwencji. Kolejną zaletą tej książki jest fakt, że nie skupia się jedynie na okresie kryzysu, lecz obejmuje także genezę progresywnego podejścia wielu korporacji, które wyrosło z czasów regulacji okresu Wielkiej Wojny oraz obejmuje okres aż do oficjalnego końca reform Nowego Ładu w 1938 roku. Pozycja obowiązkowa dla każdego, kto chciałby zgłębić problemy powiązań podmiotów gospodarczych oraz rządu, które aż do dziś gnębi Amerykę. Książkę można zdobyć w Internecie w formacie PDF.