Friedrich August von Hayek

Jeśli jakiegoś XX-wiecznego ekonomistę można nazwać człowiekiem renesansu, to był nim Friedrich Hayek. Położył on fundamentalne zasady pod teorię polityki, psychologię i ekonomię. W dziedzinie w której znaczenie idei jest często przysłaniane przez ekspansję kolejnych teorii, znaczna część jego wkładu jest tak znakomita, że ludzie ciągle czytają te teorie, choć minęło ponad pięćdziesiąt lat od chwili ich spisania. Dzisiaj wielu absolwentów ekonomii, na przykład, bada jego artykuły z lat 30. i 40. na temat ekonomii i poznania – spostrzeżeń, których niektórzy ze starszych ekonomistów ciągle do końca nie rozumieją. Nie byłoby zaskoczeniem, gdyby istotna mniejszość ekonomistów ciągle czytała i uczyła się z tych artykułów w roku 2050. W książce „Commanding Heights”, Daniel Yergin przywołuje Hayeka jako „przodującego” ekonomistę ostatniej połowy dwudziestego wieku.

Hayek był najbardziej znanym ze zwolenników austriackiej szkoły ekonomii. W rzeczywistości, był on jedynym ważnym członkiem austriackiej szkoły, który faktycznie urodził się i dorastał na terenie dzisiejszej Austrii (jeszcze Friedrich von Wieser – przyp. tłumacza). Po I wojnie światowej Hayek zdobył swój doktorat w prawie i naukach politycznych na Uniwersytecie Wiedeńskim. Następnie, razem z innymi młodymi ekonomistami: Gottfriedem Haberlerem, Fritzem Machlupem i Oskarem Morgensternem, uczęszczał na prywatne seminaria Ludwiga von Misesa – najważniejszego wtedy austriackiego ekonomisty. W 1927 Hayek został dyrektorem nowo powstałego Austriackiego Instytutu Badań Cyklu Koniunkturalnego. We wczesnych latach 30., na zaproszenie Lionela Robbinsa, przeprowadził się na wydział Londyńskiej Szkoły Ekonomii, gdzie pozostał przez następne osiemnaście lat. W 1938 otrzymał brytyjskie obywatelstwo.

Większa część pracy Hayeka w latach 20. i 30. dotyczyła austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego, teorii kapitału i teorii monetarnej. Hayek dostrzegał połączenia między wszystkimi trzema. Głównym problemem każdej gospodarki, jak argumentował, jest to jak skoordynowane są ludzkie działania. Zauważył, podobnie jak Adam Smith, że system cen – wolnorynkowy – w najlepszy możliwy sposób koordynował ludzkie działania, mimo że koordynacja ta nie była powodowana niczyją intencją. Rynek, twierdził Hayek, był spontanicznym porządkiem. Przez spontaniczny, Hayek rozumiał nieplanowany – rynek nie był przez nikogo zaprojektowany, ale powoli ewoluował jako rezultat ludzkiego działania. Jednak system nie działał idealnie. Co powodowało, pytał Hayek, że na rynku tak wielu ludzie nie może znaleźć pracy?

Jedną z przyczyn, jak twierdził, był wzrost podaży pieniądza, powodowany przez bank centralny. Taki wzrost, argumentował w „Ceny i produkcja”, prowadził do obniżenia stóp procentowych, co w sposób sztuczny tworzyło tanie kredyty. Biznesmenom ułatwiało to przeprowadzanie inwestycji kapitałowych, czego nie zrobiliby, gdyby zrozumieli, że cenowy obraz rynku kredytowego jest zniekształcony. Ale inwestycje kapitałowe nie są jednorodne. Długoterminowe inwestycje są bardziej wrażliwe na stopy procentowe niż te krótkoterminowe. Podobnie jak długoterminowe lokaty są bardziej wrażliwe na oprocentowanie niż bony skarbowe. Zatem, wnioskował, sztucznie obniżone stopy procentowe nie tylko powodowały sztucznie wysoki poziom inwestycji, ale również powodowały “malinvestment” – zbyt wiele inwestycji w długoterminowe projekty względem krótkoterminowych, przez co boom przeradzał się w krach. Hayek postrzegał taki krach jako zdrową i konieczną korektę. Sposób na uniknięcie krachów, dowodził, to unikanie boomów, które je powodują.

Hayek i Keynes budowali swoje modele światowej ekonomii w tym samym czasie. Znali nawzajem swoje poglądy i walczyli tam, gdzie występowały między nimi różnice. Większość ekonomistów wierzy, że wojnę wygrała „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” (1936) Keynesa. Hayek, do końca swoich dni, nigdy się z tym nie zgodził, podobnie jak pozostali członkowie szkoły austriackiej. Hayek twierdził, że keynesowska polityka zwalczania bezrobocia nieuchronnie powodowała inflację, gdyż w celu utrzymania niskiego bezrobocia, bank centralny musiał coraz szybciej i szybciej zwiększać podaż pieniądza, powodując tym inflację coraz wyższą. Pogląd Hayeka, który wyraził już w 1958 roku, jest obecnie akceptowany przez ekonomistów głównego nurtu.

W późnych latach 30. i wczesnych 40., Hayek rozważał, czy socjalistyczne planowanie jest wstanie działać. Dowodził, że nie. Powodem był fakt, że w socjalistycznej gospodarce planiści nie posiadali odpowiednich danych potrzebnych do odpowiedniej alokacji zasobów. Hayek zwrócił uwagę, że te dane nie tylko nie są „dane”, ale zwyczajnie nie istnieją i nie mogą istnieć, dla żadnego pojedynczego umysłu lub małej liczby umysłów. Raczej, każdy ma wiedzę na temat poszczególnych zasobów i potencjalnych możliwości spożytkowania ich, czego żaden centralny planista mieć nie może. Zaletą wolnego rynku, twierdził Hayek, jest to, że daje ludziom maksymalną swobodę wykorzystanie informacji, które posiadają. W skrócie, to procesy rynkowe dostarczają niezbędnych danych. Bez rynku informacja praktycznie nie istnieje.

Ekonomiści głównego nurtu a nawet wielu socjalistycznych ekonomistów, dzisiaj akceptuje ten argument Hayeka. Ekonomista Jeffre Sachs z Columbia Universit zauważa: „Jeśli zapytasz ekonomistę gdzie najlepiej inwestować, które branże się rozwiną, które branże się wyspecjalizują, nie spodziewaj się zadowalającej odpowiedzi. Ekonomiści nie posiadają odpowiednich danych na temat działalności przedsiębiorców. Kiedy jakiś laik mnie spyta: Dobrze, co powinien produkować? Ja mówię: Nie wiem.”

W 1944 Hayek również zaatakował socjalizm z całkiem innego punktu widzenia. Będąc w Austrii, Hayek obserwował rozwój wydarzeń w pobliskich Niemczech w latach 20. i wczesnych 30. Po przeprowadzce do Wielkiej Brytanii, zwrócił uwagę, że wielu brytyjskich socjalistów opowiadało się za tą samą polityką rządowej kontroli ludzkiego życia, co ich niemieccy odpowiednicy w latach 20. Zauważył również, że naziści, to tak naprawdę byli narodowi socjaliści, tzn. prezentowali równocześnie poglądy socjalistyczne i nacjonalistyczne. Wtedy Hayek napisał „Drogę do zniewolenia”, aby ostrzec brytyjskich obywateli przed niebezpieczeństwami socjalizmu. Jego najważniejszą tezą było to, że rządowa kontrola naszego życia gospodarczego prowadzi nieuchronnie do totalitaryzmu. „Kontrola gospodarcza nie jest tylko kontrolą pewnego sektora ludzkiego życia, który można oddzielić od reszty” – pisał – „to jest kontrola środków potrzebnych do realizacji każdego naszego celu”.

Ku zaskoczeniu niektórych, John Maynard Keynes bardzo pochwalił książkę. Na okładce książki zamieszczone cytat słów Keynesa: „W mojej opinii jest to wielka książka… Moralnie i filozoficznie zgadzam się z niemal całą jej treścią, głęboko poruszony”.

Chociaż Hayek w zamierzeniu kierował „Drogę do zniewolenia” jedynie dla brytyjskich czytelników, sprzedała się ona równie dobrze w Stanach Zjednoczonych. W rzeczywistości okrojona przez Reader’s Digest. W tej książce Hayek daje się poznać jako wiodący liberał klasyczny; dziś byłby nazwany wolnościowcem albo pro-wolnorynkowcem. Kilka lat później, wraz z Miltonem Friedmanem, Georgem Stiglerem i innymi, stworzył Mont Pelerin Society, towarzystwo w którym klasyczni liberałowie mogli spotykać się co dwa lata i udzielać sobie wsparcie moralnego w kwestiach, w których wydawali się przegrywać.

W 1950 Hayek został profesorem nauk społecznych i moralnych na Uniwersytecie w Chicago, gdzie pozostał do 1962. Podczas tego czasu zajmował się metodologią, psychologią i teorią polityczną. W kwestiach metodologii Hayek zaatakował „scjentyzm” – próbę zastosowania metod znanych z nauk fizycznych do nauk społecznych. Argumentował, że ponieważ nauka społeczna, w tym ekonomia, dotyczy ludzi, a nie martwych obiektów, to nie może się obyć bez brania pod uwagę ludzkich celów. Szkoła austriacka już w 1870 wykazała, że wartość przedmiotu wynika z możliwości jego zastosowania do realizacji ludzkich celów. Hayek twierdził, że socjologowie powinni to szerzej brać pod uwagę. Jego zdanie na ten temat zostało wyrażone w „The Counter-Revolution of Science: Studies in the Abuse of Reason” (w Polsce pt. „Nadużycie rozumu”). O psychologii Hayek napisał pracę „The Sensory Order: An Inquiry into the Foundations of Theoretical Psychology”.

W kwestiach politycznej, swoje poglądy na temat odpowiedniej roli rządu oddał w książce „Konstytucja wolności”. Jest to bardziej obszerny wykład na rolę rządu, niż te utrzymywane przez innych klasycznych liberałów. W książce omówił podstawowe zasady wolności oraz oparł na nich swoje propozycje polityczne. Jego główny zarzut dotyczy podatku progresywnego i to nie tylko tego, że jest niewydajny, ale też faktu, że narusza równość wobec prawa. W przypisie do książki „Dlaczego nie jestem konserwatystą”, Hayek zestawia swój klasyczny liberalizm z konserwatyzmem. Wśród przyczyn dla których odrzuca konserwatyzm było to, że moralne i religijne idee nie mogą stanowić „obiektów przymusu” i że konserwatyzm jest wrogi wobec internacjonalizmu i podatny na stanie się skrajnym nacjonalizmem.

W 1962 Hayek wrócił do Europy jako profesor polityki gospodarczej na Uniwersytecie w Freiburgu w Breisgau, na zachodzie Niemiec, i pozostał tam do 1968. Następnie wykładał na Uniwersytecie w Salzburgu w Austrii przez kolejne dziewięć lat, po czym przeszedł na emeryturę. Jego aktywność publikacji zwolniła znacząco we wczesnych latach 70. W 1974 otrzymał nagrodę Nobla wspólnie z Gunnerem Myrdalem za „pionierskie prace w teorii pieniądza oraz wahań gospodarczych i wnikliwą analizę zależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych”. Nagroda wydawała się tchnąć w Hayeka nowe życie, gdyż zaczął znowu aktywnie udzielać się w ekonomii i polityce.

Wielu ludzi staje się bardziej konserwatywnych w starszych latach życia. Hayek stał się bardziej radykalny. Mimo że przez znaczną część swojego życia zdawał się sprzyjać centralnej bankowości, w latach 70. zaczął popierał denacjonalizację pieniądza. Argumentował, że przedsiębiorstwa prywatne, używając różnych walut, miałyby motywację do utrzymania siły nabywczej tych walut. Klienci mogliby wybierać spośród konkurencyjnych walut. Wysoce prawdopodobne, że zgodnie ze spontanicznych porządkiem w który tak bardzo wierzył Hayek, powróciliby do standardu złota. Wraz z upadkiem komunizmu we Wschodniej Europie, niektórzy doradcy ekonomiczni uważali propozycję Hayeka za dobrą alternatywę dla systemu walut o stałym kursie.

Hayek publikował jeszcze w wieku osiemdziesięciu dziewięciu lat. W swojej książce „Zgubna pycha rozumu” wytłumaczył, dlaczego socjalizm jest taki atrakcyjny dla intelektualistów oraz obalił podstawy ich przekonań.

Selected Works
1931. “Richard Cantillon.” Translated by Micheál Ó Súilleabháin in the Journal of Libertarian Studies 7, no. 2 (1985): 217–247. Available online at: http://www.econlib.org/library/Essays/JlibSt/hykCnt1.html.
1935. Prices and Production. 2d ed. Reprint. New York: Augustus M. Kelley, 1975.
1937. “Economics and Knowledge.” Economica, n.s., 4 (February): 33–54. Reprinted in James M. Buchanan and G. F. Thirlby, eds., L.S.E. Essays on Cost. London: Weidenfeld and Nicolson, 1973. Available online at: http://www.econlib.org/library/NPDBooks/Thirlby/bcthLS3.html.
1939. “Price Expectations, Monetary Disturbances, and Malinvestments.” In Hayek, Profits, Interest, and Investment. Reprint. New York: Augustus M. Kelley, 1975.
1944. The Road to Serfdom. Chicago: University of Chicago Press.
1945. “The Use of Knowledge in Society.” American Economic Review 35 (September): 519–530. Available online at: http://www.econlib.org/library/Essays/hykKnw1.html.
1948. Individualism and Economic Order. Chicago: University of Chicago Press.
1952. The Counter-Revolution of Science: Studies on the Abuse of Reason. Glencoe, Ill.: Free Press.
1960. The Constitution of Liberty. Chicago: University of Chicago Press. Reprint. Chicago: Henry Regnery, 1972.
1973. Law, Legislation, and Liberty. Chicago: University of Chicago Press.
1976. Denationalization of Money. London: Institute of Economic Affairs.
1977. Foreword to Economics as a Coordination Problem: The Contributions of Friedrich A. Hayek by Gerald P. O’Driscoll Jr. Kansas City: Sheed, Andrews, and McMeel.
1988. The Fatal Conceit. Chicago: University of Chicago Press.
1995. Introduction to Selected Essays on Political Economy by Frédéric Bastiat. Trans. from the French by Seymour Cain. Edited by George B. de Huszar. Princeton: Van Nostrand, 1995. Available online at: http://www.econlib.org/library/Bastiat/basEss0.html#Introduction,byF.A.Hayek.

Źródło: http://www.econlib.org
Tłumaczenie: Wojciech Mazurkiewicz